اسلام واخلاق پزشکی وپرستاری
تعریف پرستاری:
پرستاری بنابر تعاریف معروف، حرفه ای است که در جهت حفظ و پیشبرد حیات، پیشگیری از بروز بیماریها، تسکین دردها و بازگردانیدن سلامتی به بشریت گام بر می دارد.
اهمیت پرستاری از نظر اسلام:
ارزش هر کار و علمی به ارزش موضوع آن می باشد و آنچه که جز وظایف پرستار عنوان شده از با ارزشترین امور به حساب می آید. از اینرو پرستاری شغلی مقدس و ارزشمند است. از نظر فرهنگ اسلامی نیز اموری چون حفظ حیات و احیاء، مراقبت از بیمار جهت بازگشت سلامت وتلاش در جهت شفاء بیماران و ارتقاء بهداشت عمومی از اعمال صالح اجتماعی محسوب می شود و از جهتی پرستاری نوعی تخلق به اخلاق الهی و هماهنگی با اسماء حسنای خداوند است چرا که:
اولین محیی خداست[۱] و از این میان هرکه شرایط احیاء را فراهم سازد کاری الهی کرده و اجرای عظیم دارد. بطوری که احیا یک شخص در فرهنگ دینی بمنزله احیاء همه عالم است وپرستار این وظیفه عظیم را متقبل شده است.
اولین شافی خداست[۲]، شفادهنده واقعی بیماران هم اوست و یکی از ماموران شفاء خداوند در زمین پرستار است، چرا که خدا همه کارها را از مجاری اسباب انجام می دهد.
اولین مراقب خداست[۳]،چون پرورش دهنده تکوین و تشریع است و مراقبت پرستار از بیمار کاری الهی و مورد احترام می باشد، انبیاء از این لحاظ که مر اقبان روح و روان و ایمان مردمند، نزد خدا عزیزند و والدین بویژه مادر از آن لحاظ که مراقب جسم فرزند خود است ذکر آنان در قرآن بعد از خداست و احسان به آنها مورد تاکید فراوان قرار گرفته است. با این مقدمات باید گفت که خدا پرستار است و پرستاران را دوست می دارد.
سلامتی و بهداشت دو وظیفه دیگر پرستار است که از نظر اسلام از اهمیت بسیار والائی برخوردار است.سلامتی در فرهنگ اسلام آنچنان اهمیت دارد که عبادات زیادی را تحت الشعاع خویش قرار داده است. وضو، نماز، روزه، حج، جهاد و… هنگامی که به سلامتی ضرر برساند یا وجودش ساقط می شود و یا شکل عمل آن مبدل به صورتی می گردد که به سلامتی ضرر نرساند. امام سجاد (ع): هرگاه فرزندی پیدا می کرد بیش از هر چیز از سلامتی او جویا می شد و در دعاها بطور مکرر از خدا خواسته می شود. امور حرام چون مشروب و گاه نجاسات برای سلامتی مجاز شده است.
بهداشت جز ایمان به حساب آمده و اساس دستورات جسمانی اسلام در درجه اول به پیشگیری و بهداشت مربوط می شود، بطوری که امروزه با پیشرفت شگفت انگیز علوم هنوز این دستورات بر تارک حیات بشر می درخشند.
حرفه پرستاری با همه گستردگی به لحاظ اهمیت وظایف آن نیاز مبرم حیات بشر دنیای متمدن امروزه می باشد و از این حیث حرفه ای است که از نظر فقه اسلامی همچون دیگر حرفه های موردنیاز جامعه واجب شرعی است و برای کلیه کسانیکه قدرت، علم و استعداد و شرایط آن را دارند تا به اندازه کفایت نرسد واجب می باشد.
از آنجا که اصل این کار مورد علاقه دین است نیازی به قصد قربت برای انجام این واجب نیست و اخذ اجرت برای آن اشکال ندارد ولو اینکه قصد قربت ارزش معنوی و اخلاقی به آن می دهد به همین جهت به آن واجب کفائی توصلی گفته می شود.
ارزش پرستار
با توجه به آنچه گفته شد حرفه پرستاری بسیار با ارزش و دارای هاله ای از تقدس است، حال سوال اینجاست که آیا ارزش پرستاری به پرستار نیز منتقل می شود یا خیر؟
ارزش هر کاری به دو چیز ارتباط پیدا می کند:
۱- حسن فاعلی، خوبی و زیبائی انجام دهنده کار
۲- حسن فعلی، خوبی و زیبائی نفس کار
از اینرو در صورتی که پرستار کار خوب و دشوار پرستاری را با زیبائی انگیزه و نیت خود همراه سازد این تقدس و ارزش را نیز کسب خواهد نمود و کار او از بزرگترین عبادات به حساب می آید.
اخلاق پرستاری:
مجموعه تظاهرات رفتاری یک پرستار در جریان وظیفه شغلی که بصورت خصلتهای فردی، در رابطه با بیمار، بستگان و همراهان وی، جامعه، حکومت، محیط کار، همکاران و سایر موارد باید تجلی کند اخلاق پرستاری گفته می شود.
اخلاق پرستاری را می توان به دو بخش تقسیم نمود:
اخلاق حرفه ای
اخلاق انسانی، اسلامی
اخلاق حرفه ای مجموعه تظاهرات رفتاری است که یک پرستار از آن حیث که پرستار است باید انجام دهد، برخی جنبه مثبت و ایجابی و برخی رفتاری منفی و سلبی است که پرستار نباید مرتکب شود.
اخلاق انسانی اسلامی مجموعه رفتارها و ویژگیهایی است که یک پرستار بعنوان اینکه یک انسان و یک مسلمان است باید انجام دهد یا از آن اجتناب کند.
اینک ما به مهمترین قواعد اخلاقی در هر مورد می پردازیم.
قواعد اخلاق حرفه ای:
۱- تلاش و کوشش در کسب دانش و مهارتهای پرستاری: پرستار خوب در مرحله اول، کسی است که در دانش مربوط به وظیفه خود چیزی کم نداشته باشد. قران رفعت و درجه افراد را به علم آنها مربوط می داند:
یرفع الله الذین آمنوا و الذین اوتوالعلم درجات (مجادله-۱۱)
خداوند کسی که ایمان و علم دارند را رفعت و درجه می بخشد و مسلماً کسی که دارای علم است و آنکه بدون علم است مساوی نیستند: هل یستوی الذین یعلمون والذین لایعلمون (زمر- ۹)
۲- تلاش مستمر در پژوهش و آشنائی با مهارتهای جدید: فراموشکاری انسان، گسترش روزافزون علوم و فنون و رد شدن برخی روشهای علمی مراقبت و بهداشت و … ایجاب می کند که انسان هیچگاه خود را بی نیاز از مطالعه و تحقیق احساس نکند و ارتباط خویش را با اساتید خود قطع ننماید. پیامبر اکرم (ص): اغد عالماً او متعلماً او مستمعاً او محباً و لاکن الخامسه فتهلک.
اولین گام شکست یک پرستار احساس بی نیازی از اطلاعات جدید و عدم تبادل علمی صحیح و مشورت نکردن در کارهاست. بخاطر اهمیت ارتقاء علمی مراکز بازآموزی و دوره های کوتاه مدت حرفه ای و تخصصی باید جدی گرفته شود. کتابهای جدید، مجلات علمی و تحقیقات، سمینارها همه باعث می گردد تا آب زلال رود ذهن همیشه در جریان باشد.
۳- دقت و احساس مسئولیت در انجام وظائف به بهترین نحو ممکن: پرستاران باید توجه داشته باشند که شغل حساس و پرمخاطره ای را انتخاب نموده اند، خسارات احتمالی این شغل برخلاف حرفه های دیگر گاه غیرقابل جبران است، چرا که با سلامتی و جان بیمار سرو کار دارد.[۴]
مفیدترین مراقبت با کمترین خطر جهت حفظ سلامت بیمار باید همیشه مورد توجه پرستاران باشد. در صورت هرگونه شک و تردید در مورد استفاده از یک دارو و میزان خوراندن یا تزریق آن باید مشورت نمود و غرور و کسر شأن خود دانستن پرسش نباید باعث شود ناآگاهانه دست به عملی زده شود و لذا بدون تجویز پزشک به درمان شخص جز در موارد اضطراری نباید بپردازد. باید توجه داشت که هرگونه سهل انگاری و غفلت که باعث ایجاد ضایعه ای گردد پیگرد قانونی دارد.
۴- توجه به عواطف و احساسات و رشد شخصیت بیمار و احترام در گفتار و رفتار: آنچه امروزه بعنوان یک حقیقت مورد توجه همگانی قرار گرفته است ارتباط پیوند ناگسستنی میان جسم و روح است و همانگونه که اختلالات روانی باعث تغییر و عدم تعادل فیزیولوژیک می گردد، تغییرات فیزیولوژیک و جسمانی نیز مشکلات روانی به بار خواهد آورد. یکی از عوامل موثر در بهبود بیمار و کاهش درد و رنج در بیماران مسائل روحی و روانی است. غالب بیماران از میزان علم و تخصص پرستار و موقعیت او اطلاع کافی ندارند و آنچه برای آنها ارزش دارد رعایت ارزشهای اخلاقی، ادب تواضع و فروتنی، احترام به بیمار است و البته احترام به دیگران جدای از احترام به خویش نیست، تنها کسی که بیمار با او بیشتر برخورد داشته و امکان دسترسی به او برای بیمار بیشتر است پرستار می باشد و طبیعتاً انتظار او از پرستاران نیز بیشتر خواهد بود.
۵- توجه به اعتقادات مذهبی بیمار و پرهیز از اموری که باعث جریحه دار شدن این اعتقادات گردد مثل:
- بی اعتنائی به نجس و پاکی
- بی اعتنایی به نماز و انجام وظائف مذهبی بیمار
- بی اعتنائی به پوشش زنان و معاینه در مقابل دیدگان دیگران و …
- تحمیل عقاید مخالف بر بیمار
- عدم رعایت شئونات دینی مورد احترام مردم در برخوردها و نحوه پوشش
بی توجهی به اینگونه امور باعث بی اعتنائی، عدم اعتقاد بیمار به پرستار و گاه بروز خشونت می گردد.
۶- برخورد مناسب با بستگان بیمار: از هنگامی که بیمار وارد بیمارستان می شود در صورتی که همراهی داشته باشد اوست که با پرستار تماس گرفته و انتظار زیادی از پرستار دارد، پرستار باید برخورد مناسبی با آنها داشته باشد. همراه همواره می تواند یار و کمک پرستار نیز در بهبودی بیمار باشد. در صورت خطرناک بودن بیماری اطلاع اطرافیان بسیار مفید خواهد بود.
۷- روابط مالی پرستار با بیماران و عدم چشم داشت مادی و مالی به بیمار و عدم تبعیض در رسیدگی به بیمار:
پرستار نباید به بیمار با دید انتفاعی بنگرد، بیمار نباید احساس کند پرستار با وی و سلامتی او ارتباط مالی برقرار کرده است. ثروتمند بودن یا فقیربودن بیمار نباید در نحوه عملکرد پرستار تاثیری داشته باشد در دستورات اخلاق پرستاری از شورای بین المللی پرستاران نیز آمده است: پرستار در مقابل کار خود فقط حقوقی را که برای وی معین شده است دریافت می دارد. سفارشات و توصیه ها نباید تاثیری بر زیرپاگذاردن ظوابط داشته باشد. تبعیض دربکارگرفتن امکانات بیمارستان برای بیماران و تحمیل خرجهای اضافی برای بیمار رفتاری مناسب شأن پرستار نیست.
۸- تاکید بر امیدواری: کسانی که از بیمار خود آگاهی ندارند علاقمند هستند که از آن اطلاع حاصل کنند و پرستاران معمولا در مقابل پرسش از نوع بیماری از طرف بیمار مواجه هستند، پرستار نباید بی محابا بیمار را در مقابل واقعیتهای دردناک قرار دهد بلکه باید قبلا آمادگی لازم را نسبت به هر بیماری در او ایجاد کرده و نسبت به امکان درمان آن آنها را امیدوار سازند و از سخنانی که موجب تشویش، نگرانی و اضطراب در بیمار می گردد اجتناب کنند و بیمار را متوجه صبر[۵]، دعا[۶]، حسن ظن به خدا[۷]، و اعتماد به قدرت لایزال الهی کرده و بر عدم یأس از رحمت الهی که گناه کبیره است تاکید نماید لاتاسوا علی مافاتکم و لاتفرحوا بما اتاکم (حدید-۲۳)، قوت قلب و تصلای خاطر بسیار موثر است و این رفتار با بیمار خود نوعی دارو برای او محسوب می گردد.
۹- بخورد صحیح با کادر پزشکی و همکاران و مسئولین مرتبط با بیمار:
مسئولیت دشوار و سنگین پرستاری یک فعالیت جمعی است و فقط در صورت همکاری و همفکری صحیح و مناسب سامان می پذیرد از اینرو همکاری و احساس مسئولیت همگانی در این بخش لازم است.
گذشت، حلم، بردباری، عطوفت لازمه کار دسته جمعی است پزشک فقط به کمک پرستار قادر خواهد بود که به مداوای بیمار بپردازد لذا پرستاران باید بطور دقیق به دستورات پزشک در چارچوب قانون وشرع توجه کرده و به آن عمل نمایند. در دستورات اخلاقی شورای بین المللی پرستاران آمده است «پرستار به پزشک و همکاران بهداشتی خود اعتماد داشته، ناشایستگی و خلافت همکاران خود را فقط به مقامات صلاحیتدار گزارش می دهد.»
۱۰- رفتارهای مناسب قبل و بعد از مرگ بیمار:
بیمار در حال مرگ ممکن است با کمی تلاش حیات خود را باز یابد در صورتی که چنین چیزی ممکن نشد بطور معقول باید همراه و یا بستگان و در صورت نبودن خود او را با این واقعیت روبرو نموده و نیازهائی که دارد برآورده ساخت. در صورتی که می خواهد با بستگان خود تماس بگیرد یا وصیت نماید به او کمک نمود و آداب شرعی مربوط شخص محتضر را برای او بجا آورد. همدردی با بستگان و خانواده بیمار در کاهش رنج و مصیبت آنها بسیار موثر است و احساس تقصیری که ممکن است بستگان به بیمارستان و پرستاران در ذهن خود نسبت دهند را برطرف سازد.
۱۱- حفظ اسرار بیمار: آنچه که بیمار علاقه به افشاء آن ندارد و پرستار از آن اطلاع پیدا کرده است را نباید فاش ساخت رازداری بنابر اقتضاء شغلی از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا در صورت عدم اطمینان بیمار از حفظ اسرار خود مسائلی که در مداوا و بهبود بیماری خود ممکن است دخالت داشته باشد را بیان نخواهد نمود، از طرف دیگر افشاء اسرار ممکن است باعث فتنه و فساد و خونریزی و از بین رفتن آبروی آنان گردد.
پرستار نباید نقش جاسوس یا مجری قانون را بخود بگیرد و از حق افشاء اسرار جز در مواردی که قانون بصورت صریح استثناء کرده است را ندارد. دستورات اخلاقی شورای بین المللی پرستاران نیز تاکید دارد که: پرستار مطالب شخصی افراد را که به وی ابراز می شود همیشه نهان می دارد.[۸]
۱۲- تبعیت از قوانین و مقررات مربوط به حرفه پرستاری:
از آنجا که پرستار در جامعه ای متمدن و قانونمند زندگی می کند و سامان مندی یک جامعه و حرفه در گرو پیروی از قوانین جامعه می باشد، پرستار باید به مقررات محلی، ملی و بین المللی احترام بگذارد. البته باید توجه داشت که تبعیت از قوانین باید منافاتی با امور شرعی نداشته باشد. در دستورات شورای بین المللی پرستاران آمده است: «پرستار در راه برآوردن نیازهای بهداشتی انسانها به دستیاری گروههای بهداشتی و افراد دیگر جامعه با مقامات محلی و ملی و بین المللی همکاری می کند.»
عوامل موثر در ایجاد تقوای کاری در رفتار پرستاری:
۱- توجه به اهمیت و ارزش کار پرستاری از نظر انسانی.
۲- عشق و علاقه شخصی به حرفه پرستاری.
۳- توجه به اینکه این وظیفه به عنوان وظیفه انسانی مطرح است نه کسب و مال اندوزی.
۴- تشویق و ترغیب مسئولین و دست اندرکاران امر پرستاری و مدیریتهای مربوطه.
۵- توجه به مقررات و قوانین پرستاری.
اخلاق اسلامی و پرستاری:
یک مسلمان بعنوان اینکه پایبند عقاید اسلامی است باید کلیه رفتارهائی که در اسلام بر آن تاکید شده است را مورد توجه قرار دهد. برخی از رفتارها با برخی از حرفه ها تناسب بیشتری دارد، لذا آن قشر خاص باید در آن موارد دقت بیشتری مبذول دارد. جداکردن اخلاق پرستاری حرفه ای از اخلاق اسلامی به معنی عدم تائید آن از نظر اسلام نیست بلکه آنها نیز مورد توجه اسلام می باشد ولی آنها اموری هستند که اگر شخصی مسلمان هم نباشد وبه اسلام نیز تقیدی نداشته باشد بعنوان یک وظیفه باید آنها را رعایت نماید، اما برخی از امور است که در روایات و آیات الهی قرآن مورد تاکید قرار گرفته و به حرفه تقدس و عضویت و ارزش الهی داده شغل را به صورت عبادت در می آورد. در اینجا به برخی از آنها اشاره می نمائیم:
۱- اخلاص و توکل: اخلاص انجام وظیفه برای رضای خداست و انسانی که وظایف خویش را فقط برای رضای خدا انجام دهد، در زندگی درنخواهد ماند. مشکلات و رنج و سختی کار او را از پا در نخواهد آورد و علاوه بر سود و منافع دنیوی به منافع اخروی نیز دست خواهد یافت و خدا همیشه یار و مددکار او خواهد بود و با هر قدمی که بر می دارد یک درجه تعالی معنوی پیدا خواهد کرد.
۲- توکل اعتقاد قلبی: بر این است که همه کارها به دست خداست و موثر حقیقی خداست، لذا پرستار با اعتقاد بر اینکه همه چیز در دست خداست همه تلاش علمی و عملی خود را در انجام وظیفه بکار می گیرد و نتیجه و اثر و عاقبت کار را که در دست او نیست به خدا واگذار می سازد و با همین خصلت در خویش آرامش قلبی نیز پدید آمده، اضطراب و نگرانی پیدا نمی کند. و من یتوکل علی الله فهو حسبه (طلاق- ۳)
۳- امانت و درستکاری: کسی که در بیمارستان یا مراکز بهداشتی و درمانی با پرستار مواجه می شود، به علت اعتمادی که به پزشک و پرستار دارد، عزیزترین و ارزنده ترین بخش وجود خود یعنی سلامتی، جان و ناموس خود را به امانت در درست پزشک و پرستار قرار می دهد، لذا پرستاران باید به بهترین نحو از این امانت حفاظت و نگهداری نمایند و تمام تلاش خویش را در ادای امانت بکار گیرند. بشر هنگامی که حالت ضعفی به خود می گیرد و سوء استفاده های شغلی یا رفتاری از خود بروز می دهد، در دیدگاه مردم این بدنامی به ضعف سرایت می کند یعنی عملکرد هر پرستار معرف مقام معنوی همه پرستاران است. امام صادق می فرمایند:
کل ذی صناعه مضطر الی ثلاث خصال یجتلب بها المکسب و هو ان یکون حاذقا بعلمه مودیا لامانه فیه مستمیلا لمن استعمله[۹]
صاحب هر حرفه ای باید سه ویژگی داشته باشد تا کار او رونق گیرد:
۱- در کار خود مهارت علمی داشته باشد.
۲- امانتدار باشد.
۳- نسبت به مراجعه کنندگان علاقمند باشد.
۴- عفّت و پاکدامنی: یک ارزش اخلاقی مورد نیاز پرستاران رعایت هر چه بیشتر عفت و پاکدامنی است که در روایات آن را از جمله بالاترین عبادات برشمرده اند.[۱۰] این مسئله به ویژه برای کسانی که با جنس مخالف به لحاظ ضرورت شغلی سرو کار دارند بیشتر مورد تاکید است.
اختلاط پرستاران مرد و زن در بیمارستانها و مراکز بهداشتی، درمانی مشکلی است که باید به همت مسئولین و تلاش خواهران جهت بدست گرفتن همه شئون مربوط به خود بزودی حل گردد، چرا که همیشه نمی توان کشور را با ضرورتها اداره کرد.
پرستاران باید به احکام شرعی در مورد نگاه کردن و لمس توجه بیشتری مبذول داشته، از بوجود آمدن شرایطی که باعث خلاف شرع گردد جلوگیری نمایند، لذا با توجه به اعتقادات مردم از برداشتن حجاب یا بیرون آوردن لباس بیماران بطوری که در مرئی و منظر نامحرم قرار گیرد جدا خودداری نمایند، افراد را با پوشش کامل از بخشی به بخش دیگر منتقل سازند. در انتقال بیمار بویژه قبل و بعد از اتاق عمل و هنگام بیهوشی که بیمار قادر به پوشانیدن خود نیستند از آنها مواظبت به عمل آورند.
اسلام در مورد رابطه با بیگانه، به مسائلی می پردازد که جنبه پیشگیری از خطرات جنسی داشته و وظیفه شرعی نیز محسوب می گردد و باید رعایت کرد از جمله:
v حتی الامکان مرد و زن تنها در یک اتاق نباشند مگر با شخص ثالث، در صورتی که دیگری نمی تواند به آنجا راه یابد باید درب اتاق باز نگه داشته شود.
v نگاه کردن و لمس کردن بدن نامحرم حرام است و امور مربوطه را باید همجنس انجام دهد.
v در صورت ضرورت بدون قصد لذت با اکتفا به حد ضرورت نگاه و لمس اشکال ندارد.
۵- تواضع و فروتنی: معمولا انسان هنگامی که نیاز کمتری به مردم پیدا کرد و بیشتر مردم بودند که به او نیازمند شدند در خود احساس غرور کرده خود بزرگ بین می شود و پرستار از جمله اقشاری است که جامعه به او نیازمند است و تکبر دامی است که بر او مهیا گشته است.
شخص صاحب غرور انتظار احترام و توجه دیگران را داشته و در صورتی که این کار انجام نشود به بیمار و وظائف خویش بی اعتنا می گردد و از طرف دیگر اطمینان بیمار از او سلب می شود.
هرچه موقعیت بشر بالاتر رود نیاز به تواضع بیشتری دارد از اینرو پیامبران که بالاترین مقام را داشتند و قاعدتاً باید در خود احساس غرور نمایند، متواضعترین اقشار جامعه بوده اند و دستور داشتند که نسبت به مومنین تواضع به خرج دهند. از امام صادق (ع) نقل شده که می فرمود: کسی که تواضع نماید خدا درجات وی را بالا می برد و کسی که تکبر نماید خدا درجات وی را پایین قرار می دهد.[۱۱]
تواضع سـر رفعـت افرازدت تـکبـر به خـاک انـدر انـدازدت
بزرگان نکردند در خود نگاه خدا بینی از خویشتن بین مخواه
تواضع کند هوشمند گـزین نهـد شـاخ پرمیوه سر بر زمین
۶- حلم و بردباری: نظر به اینکه پرستاران غالبا با اشخاصی روبرو می شوند که در اثر بیماری و گرفتاری صبر و طاقت معمول را ندارند، ممکن است کمترین برخورد تند و نامناسب و بی اعتنائی باعث شود از کوره بدر روند. لذا پرستاران نباید تحت تاثیر برخوردهای نامناسب بیمار قرار گرفته، کینه آنها را بدل گیرد بلکه چون خواهر و برادر خود با آنان رفتار نمایید.
چو پرخـاش بیـنی تحمـل بیار کـه سهـلی ببندد در کارزار
بشیرین زبانی و لطف و خوشی توانی که پیلی به مـوئی کشی
بیمار از مشکلات بیمارستان کمبود کادر و امکانات بی اطلاع است غالبا فقط خود را می بیند و احساس نمی کند که همه بیماران نیازمند به یاری پرستار می باشند و احساس می کند بی توجهی نسبت به او بی اعتنائی نسبت به جان اوست و عکس العمل ناشایست از خود نشان می دهد از این رو پرستاران همواره باید خود را به جای بیمار یا همراه بیمار قرار دهد و از این رفتار با متانت گذر نماید. البته آنها هم نباید رفتاری از خود نشان دهند که این احساس را تشدید نماید، بلکه باید همیشه حرمت خود و کادر پرستاری را حفظ نماید.
به لطافت چو برنیاید کار سر به بی حرمتی کشد ناچار
پیامبر اکرم (ص) با آن همه عظمت در دعاهای خویش از خداوند حلم بیشتر می خواهد.
اللهم اغننی بالعلم و زینی بالحلم … از خود ایشان یعنی پیامبر اکرم (ص) است که:
کار تمام نیست مگر اینکه سه چیز همراه داشته باشد:
تقوائی که شخص را از معاصی الهی بازدارد.
خلق نیکوئی که بوسیله آن با مردم مدارا کند.
حلم و بردباری که عمل جاهلانه با آن دفع گردد.[۱۲]
در فرهنگ اسلام عصبانی شدن و غضب کلید شر دانسته شده است و بر عکس فروخوردن خشم اجر عظیم اخروی و نجات از عذاب قیامت را بدنبال دارد.[۱۳]
۷- خوشروئی و خوش خلقی: آنچه که نقش تعیین کننده در روابط اجتماعی داشته و اعتماد متقابل ایجاد می کند برخورد صحیح خوب و خوشروئی و خلق نیک است از اینروست که در فرهنگ اسلامی خوش خلقی باعث کمال ایمان[۱۴]، بهشت[۱۵]، باعث بخشش گناه[۱۶] شده و یا روزه داری و عبادت[۱۷] برابری می کند و شادکردن مومن و تبسم بر او از حسنات[۱۸] و امری که موجب خشنودی خدا می گردد[۱۹] محسوب شده است.
بدوزخ بـرد مـرد را خـوی زشـت که اخلاق نیک آمدست از بـهشت
مکن خواجه بر خویشتن کار سخت که بـدخوی بـاشد نـگنسار بـخت
گرفتـم که سـیم و زرت چیز نیست چو سعدی زبان خوشت نیز نیست؟
بیمار به همان میزان که به دارو نیازمند است به محبت و عطوفت و خوشروئی برای بهبود خویش نیازمند است.
۸- احساس مسئولیت نسبت به بشریت: یک ارزش بسیار والا در فرهنگ اخلاقی اسلام خدمت به خلق خدا و خیرخواهی برای آنهاست. این خصلت در رابطه با کسانی که در مسئولیت مرتبط با کاری مردم خدمت می کنند بسیار قابل توجه است. در احادیث پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که: برترین مردم نزد خدا کسانی هستند که دوندگی و تلاش بیشتر برای مردم می کنند[۲۰] و خیرخواهی یک وظیفه شرعی و دینی است و هرکس خدمتی به مردم ارائه دهد به میزان آن در بهشت به او خدمت می شود.
۹- خوش زبانی: پرستار در اثر مشکلات فراوان و دشواریهائی که معمولا بیمار برای او فراهم می کند علاوه بر رفتارهای نامناسب ممکن است کلام و سخن نامناسب نیز به بیمار بگوید که باعث کدورت، ضعف روحی و از بین رفتن روحیه بیمار گردد. بد سخن گفتن، تحقیر و سرزنش نمودن در فرهنگ اسلامی ستم و نفاق شمرده شده[۲۱] و شخص در همین دنیا ممکن است گرفتار آن گردد.[۲۲]
عوامل موثر جهت تقوای الهی در پرستاری
به حسن فعلی و فاعلی، بستگی و مرتبط است تا اینجا ما به حسن فعلی پرداختیم و اما حسن فاعلی یعنی آنچه به انگیزه فعل مرتبط است. بدیهی است که هرکاری انگیزه و هدفی دارد، انگیزه ها ممکن است از قداست و شرافت متفاوتی برخوردار باشد.
انتخاب یک حرفه ممکن است به جهت پول سازی و معیشت دنیوی و احترام و موقعیت اجتماعی انجام گیرد و یا جهت خدمت جامعه و رفع نیاز نیازمندان و محرومان انجام پذیرد و یا ثواب اخروی انگیزه شود و یا رضایت خدا و عشق و محبت نسبت به بندگان خدا باعث آن شود.
فمن الناس من یقول ربنا آتنا فی الدنیا و ما له فی الاخره من خلاق و منهم من یقول ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی الاخره حسنه و قنا عذاب النار، اولئک لهم نصیب مما کسبوا. (بقره- ۲۰۲ تا ۲۰۰)
اهمیت و ارزش انسانیت انسان نه به مال است نه به مقام و قدرت و نه به میزان شهوت رانی که هر سه نهایت دنیاداری است. غفلت و معصیت دو آفت بزرگ برای دو عامل اصلی مصونیت درونی انسان یا تقوای الهی که آخرت گرائی و عشق و محبت خدا است، می باشد. بلکه ارزش انسانی انسان به میزان باور حضور خدا در صحنه زندگی و توجه به سرنوشت آینده و سیر انسان بسوی زندگی جاودان اخروی است تا هیئت وجود خویش را بوسیله عمل برای آن زندگی تنظیم نماید. این دو باور بطور اتوماتیک رفتار را کنترل می نماید.
امام سجاد (ع) در مناجات خمسه عشر می فرماید:
اسئلک حبک و حب من یحبک و حب کل عمل یوصلنی الی قربک
یعنی:
خدایا از تو عشق و محبت به خودت و دوستداران خودت و اعمالی که مرا به تو می رساند را مسئلت دارم.
هر چه جز عشق خدای احسن است گر شکر خواری است آن جان کندن است.
[۱] - ان الله یحیی و یمیت (ال عمران- ۱۵۶) من احیاها فکانما احیا الناس جمیعا (مائده- ۳۲)
[2]- یا شافی و یا وافی، یا اشفع الشافعین (دعای جوشن کبیر)
[۳]- ان الله کان علیکم رقیبا (نساء- ۱) و کان الله علی کل شیء رقیبا (احزاب- ۵۲)
[۴]- ایما رجل من اصحابنا استعان به رجل من اخوانه فی حاجه فلم یبالغ فیها بکل جهد خان الله و رسوله و المومنین. (از امام صادق (ع) در کافی ج ۴، ص ۶۷)
[۵]- عن ابی عبدا… (ع): اذ ذهب الصبر ذهب الایمان (کافی،ج ۳، ص ۱۴۰)
[۶]- عن ابی عبدا… (ع) قال: علیک بالدعا فانه شفاء من کل داء (کافی، ج ۴، ص ۲۱۷)
علی بن الحسین (ع) قال: لا ایمان لمن لاصبر له (کافی، ج ۳، ص ۱۴۳)
عن ابی عبدا… (ع): ان الدعا یرد القضاء و قد نزل من السماء و قد ابرم ابراما (اصول کافی، ج۴، ص ۲۱۵)
[۷]- عن ابی الحسن الرضا (ع) قال: احسن الظن بالله فان الله عزوجل یقول: انا عند ظن عبدی المومن بی ان خیرا فخیرا و انشر افشرا (اصول کافی، ج ۳، ص ۱۱۶)
[۸]- عن ابی عبدا… (ع) المجالس بالامانه و لیس لاحد ان یحدث بحدیث یکتمه صاحبه الا باذنه (اصول کافی، ج۳، ص ۴۸۱)
[۹]- تحف العقول (ص ۲۳۸)
[۱۰]- عن ابی جعفر (ع) قال: ما عبدالله بشیء افضل من عفه بطن و فرج (همان، ص ۱۲۵)
[۱۱]- ع ابی عبدا… (ع) قال: فمن تواضع لله رفعاه و من تکبر وضعاه. (همان، ص ۱۸۵)
[۱۲]- عن النبی (ص) قال: ثلاث من لم یکن فیه لم یتم عمل: ورع- یعجزه عن معاصی الله و خلق یداری به الناس و حلم یرد به جهل الجاهل. (همان، ص ۱۷۹)
[۱۳]- قال ابوعبدا… (ع): الغضب مفتاح کل شر. (همان، ص ۴۱۲)
عن ابی جعفر (ع) قال: من کظم غیظا و هو یقدر علی امضائه حشاالله قلبه امنا و ایمانا یوم القیامه. (همان، ص ۱۷۱)
عنه: من کف غضبه عن الناس کف الله عنه عذاب یوم القیامه. (همان، ص ۴۱۵)
[۱۴]- عن ابی جعفر (ع) قال: ان الکمل المومنین ایمانا احسنهم خلقا. (کافی، ج ۳، ص ۱۵۶)
[۱۵]- عن ابی عبدا… قال: قال رسول ا… : اکثر ما تلج به امتی الجنه تقوی الله و حسن الخلق. (همان، ص ۱۵۷)
[۱۶]- عن ابی عبدا… (ع) قال: ان الخلق الحسن یمیث الخطیئه کما تمیث الشمس الجلید. (همان)
[۱۷]- عن ابی عبدا… (ع) قال: قال رسول ا… : ان صاحب الخلق الحسن له مثل اجرالصائم القائم. (همان، ص ۱۵۷)
[۱۸]- عن ابی عبدا… (ع) قال: من تبسم فی وجه اخیه کانت له حسنه. (همان، ص ۲۹۳)
[۱۹]- ما عبدا… بشیء: احب الی الله من ادخال السرور علی المومن. (همان، ص ۲۷۱)
[۲۰]- عن ابی عبدا… (ع) قال رسول ا… (ص): الخلق عیال الله فاحب الخلق الی الله من نفع عیال الله. (همان ص ۲۳۹)
[۲۱]- قال ابو عبدا… (ع): البذاء من الجفاء و الجفاء فی النار. (همان، ج ۴، ص ۱۷)
[۲۲]- من اثب مومنا انبه الله فی الدنیا و الاخره. (کافی، ج۴، ص ۵۹)
http://www.m-nasr.com/
